۱-۳-۲ علم و آگاهی
برای اینکه شخص معاون را بتوان طبق ماده ۱۲۶ قانون مجازات اسلامی تحت تعقیب قرار داد اولاً می بایست معاون از قصد مباشر برای ارتکاب جرم مطلع باشد و بداند که مباشر درصدد ارتکاب بزه می‌باشد ثانیاًً از ماهیت فعل ارتکابی خویش نیز آگاه باشد و بداند عملی را که وی انجام می‌دهد موجب مساعدت در ارتکاب بزه می شود بنابرین چنانچه شخص معاون از قصد و اراده مجرمانه مباشر اطلاع نداشته باشد یا به ماهیت اعمال ارتکابی خویش واقف نباشد و تصور نماید اقدامات وی جهت امر قانونی مشروع مورد استفاده قرار می‌گیرد به عنوان معاون جرم تحت تعقیب قرار نخواهد گرفت.
قصد معاون دارای دو عنصر است؛اول علم و دوم اراده. معاون باید بداند که مجرم اصلی می‌خواهد چه جرمی را مرتکب شود به علاوه باید تصمیم داشته باشد که در تحقق جرم ارتکابی با مجرم اصلی معاضدت کند[۸۵].
به عنوان مثال چنانچه الف چاقویی را به قصد آشپزی به فرد ب بدهد و فرد مذکور با چاقو اقدام به قتل فرد ثالثی نماید فرد الف به علت نداشتن اطلاع از قصد مباشر معاون در قتل عمد نمی باشد.
۲-۳-۲ توافق آگاهانه معاون و مباشر برای ارتکاب بزه معین
معاون فقط نسبت به جرایمی مورد تعقیب قرار خواهد گرفت که در محدوده قصد و نیت او قرار گرفته و با مباشر جرم مورد هماهنگی و توافق قرار گرفته است و چنانچه مباشر اعمالی فراتر از توافق با معاون انجام دهد، معاون پاسخگو نخواهد بود به عنوان مثال چنانچه معاون اسلحه ای را برای مباشر جهت ارتکاب بزه تهدید فراهم نماید لیکن مباشر با اسلحه فوق اقدام به قتل نماید شخص معاون به اتمام معاونت در قتل مورد تعقیب قرار نخواهد گرفت.
آنچه لازم به ذکر است این است که توافق در خصوص اصل بزه بین معاون و مباشر کافی می‌باشد و نیازی نیست که حتماً مباشر مشخصات دقیق مجنی علیه، زمان و مکان ارتکاب جرم یا کیفیت وقوع جرم را بیان نماید. به عنوان مثال چنانچه مباشر به قصد قتل از معاون تقاضای فراهم نمودن اسلحه را نماید و معاون اسلحه را تهیه کند و مباشر نیز اقدام به قتل نماید معاون تحت عنوان معاونت در قتل عمد مورد تعقیب قرار خواهد گرفت وهر چند اصلاً معاون مجنی علیه را نشناسد یا اطلاعی از زمان و مکان یا کیفیت قتل ارتکابی نداشته باشد. همچنین است اگر معاون مباشر جرم را به ارتکاب بزه تحریق اتومبیل در تاریخ مشخصی تحریک نماید لیکن مباشر جرم بزه تحریق را چند روز پس از تاریخ مشخص شده لیکن در اثر تحریکات بعمل آمده سابق انجام دهد.
۳-۳-۲ مسئولیت معاون
چنانچه مباشر جرم در حین انجام وقوع بزه از توافق مورد نظر با معاون عدول نماید و فراتر رود آیا تاثیری در مسئولیت معاون دارد یا خیر؟
اصولا هنگامی که مساعدت کننده ارتکاب جرم مجرمانه از قصد مباشر مطلع گردیده و وی را در جهت انجام آن یاری می کند نسبت به اعمال مجرمانه تا حدودی که علم و عمد داشته است به عنوان معاون جرم ، مسئولیت کیفری خواهد داشت اما در بعضی موارد معاون جرم اعمالی را مرتکب می‌گردد که در حالت کلی منطبق بر قصد و نیت مجرمانه معاون جرم نیست .
در این خصوص باید گفت دو حالت متصور می‌باشد.
حالت اول: چنانچه مجازات بزه حاصله سبکتر از جرم مورد توافق باشد معاون در قبال آن پاسخگو خواهد بود. زیرا نتیجه حاصله چیزی است که در ضمن بزه مورد توافق قرار گرفته است به عنوان مثال چنانچه فردی جهت مساعدت به ارتکاب قتل اسلحه ای تهیه و به شخص مباشر بدهد و در اثر تیراندازی مباشر با اسلحه مذکور مجنی علیه مصدوم شود لیکن نمیرد، معاون به ارتکاب معاونت در ایراد صدمه بدنی عمدی قابل تعقیب خواهد بود.
حالت دوم: چنانچه مباشر جرم مرتکب بزهی سنگینتر از بزه مورد توافق با معاون شود که طبعا مجازات شدیدتری خواهد داشت.
در این جا نیز دو حالت متصور می‌باشد.
۱- مباشر با نقشه و قصد قبلی اقدام به ارتکاب بزه سنگینتر از بزه مورد توافق با معاون نموده است مثلاً الف جهت مجروح نمودن ب چاقویی را به مباشر می‌دهد لیکن مباشر با قصد قبلی ضرباتی را جهت قتل فرد ب به نواحی حساس بدن وی وارد (منجر به قتل می شود. ) در اینجا چون معاون هیچگونه توافقی با مباشر نداشته و مباشر نیز عمداً و با نقشه قبلی بزه سنگین‌تری از بزه مورد توافق با معاون را مرتکب می شود شخص را نمی توان تحت عنوان معاونت در قتل معاون تحت تعقیب قرار نخواهد گرفت.
۲- مباشر جرم بدون قصد و نیت قبلی و در اثر موقعیت اضطراری پیش آمد. مرتکب بزهی سنگینتر از بزه مورد توافق با معاون می‌گردد.
مثلاً الف جهت سرقت مسلحانه اسلحه ای تهیه و به شخص ب می‌دهد. شخص ب نیز صرفاً جهت سرقت اقدام می‌کند لیکن در جریان سرقت و جهت فرار اقدام به استفاده از اسلحه می کند که در جریان این عمل فرد ثالثی به قتل می‌رسد حال می توان شخص الف را به عنوان معاون در قتل تحت تعقیب قرار داد یا خیر. در این جا دو نظر است.
۱- فردی که اسلحه در اختیار فاعل اصلی جرم قرار داد. اگر چه در خصوص قتل با فاعل توافق نداشته ولی چون اصل عمل او غیر مجاز بوده و از طرف دیگر مباشر اصلی جرم بدون قصد و پیش‌بینی قبلی مجبور به ارتکاب جرم سنگین تر شد. معاون نیز مشمول نتایج بزه سنگینتر می شود.
۲- با عنایت به اینکه قصد و دخالت معاون مساعدت در ارتکاب بزه معین بوده (در مثال مذکور قصد معاون مساعدت در سرقت مسلحانه) لذا وی در همین حد مسئول می‌باشد بیشتر نظام های حقوقی نظریه دوم را پذیرفته اند هر چند که به نظر می‌رسد چنانچه با توجه به جرم و اوضاع و احوال حاکم بر آن بتوان وقوع جرم سنگین تر را به روشنی پیش‌بینی کرد حتی اگر توافقی بین معاون و مباشر در خصوص بزه سنگین تر صورت نگرفته باشد، بتوان معاون را به عنوان معاونت در بزه سنگینتر نیز تحت تعقیب قرار داد.لیکن تبصره ماده۱۲۶ ضمن رد این نظریه بیان می‌دارد:” چنانچه فاعل اصلی جرم، جرمی شدیدتر از آنچه مقصود معاون بوده است مرتکب شود، معاون به مجازات معاونت در جرم خفیف تر محکوم می شود”
بدیهی است منظور تبصره از جرم شدیدتر ،جرم شدیدتری از همان نوع است (مثلا کلاهبرداری مشدده به جای کلاهبرداری ساده) و گرنه هرگاه مباشر، به طور کامل ،نوع جرمی را که با دیگری نسبت به آن توافق کرده‌است تغییر دهد، به طوری که هیچ رابطه سببیتی بین عمل مباشر جرم ارتکابی و جرم مورد توافق نباشد محکوم کردن مباشر دشوار خواهد بود[۸۶]. به عنوان مثال چنانچه فردی دیگری را به بزه سرقت تحریک کند لیکن مباشر اقدام به بزه جعل نماید محکوم کردن فرد به معاونت در جعل فاقد وجاهت قانونی است.
۴-۳-۲ انصراف معاون و آثار آن :
