از دید برخی از روانشناسان کلاسیک، مبتلایان به سوءمصرف مواد به عنوان افراد دچار اختلال شخصیت معرفی میشوند (ویتیگ[۹۲]، ۱۹۷۶ و لیندزی و پاول[۹۳]، ۱۳۷۷)؛ ولی نتایج و یافته های پژوهشهای جدید مؤید این نظریه نیست. بر اساس این پژوهشها، بیماران مبتلا به سوءمصرف مواد دارای شخصیت اعتیادگرای یگانهای نیستند و از الگوهای روانی-شخصیتی ناهمگنی تبعیت می‌کنند (آزاد، ۱۳۷۷ و بوتزین[۹۴]، آکولا[۹۵]، روس[۹۶] و الوی[۹۷]، ۱۹۹۳؛ والر و ماهونی[۹۸]، ۱۹۹۹، به نقل از دریانورد، ۱۳۸۸).
۲-۷- اشکال درمان سوءمصرف مواد
راههای متفاوتی برای درمان سوءمصرف مواد ارائه شده است. اما در یک طبقه بندی کلی می‌توان گفت دو شکل عمده درمان سوءمصرف عبارتند از درمان بستری و درمان سرپایی. در این بخش انواع مختلف درمان بستری و سرپایی ذکر می شود و سپس مراحل اساسی و مشترک در تمام درمانها توضیح داده خواهد شد. نورانیپور (۱۳۸۳) انواع درمانها را اینگونه توصیف می کند:
۲-۷-۱- روشهای دارویی
دو دسته درمان نگهدارنده دارویی رایج در درمان مبتلایان به سوءمصرف مواد عبارت است از : درمان نگهدارنده با آگونیستها و درمان نگهدارنده با آنتاگونیستها. به عنوان مثال یکی از داروهای آگونیست رایج مورد استفاده در مرحله پیشگیری از عود در درمان سوءمصرف مواد افیونی، متادون است که تحت عنوان درمان نگهدارنده با متادون[۹۹] (MMT) از آن یاد می شود.
یکی دیگر از روشهای دارویی در این مرحله مبتنی بر مهاراشتیاق و میل مفرط به مصرف مواد است. این میل بر اثر ایجاد سرخوشی توسط اپیوئیدهایی است که به واسطه گیرنده های µ ایجاد می شود. نالترکسون یکی از آنتاگونیستهای خوراکی گیرنده µ است که توسط FDA برای درمان وابستگی به الکل و مواد و توقف تأثیرات اپیوئیدها، تجویز شده است (کاپلان و سادوک، ۲۰۰۳؛ به نقل از تاتاری، شاکری، نصیری، قلیچی و عبدلی، ۱۳۸۵).
روشهای غیردارویی
در خصوص اینگونه درمانها، رویکردها و روشهای مختلفی وجود دارد که ممکن است در چارچوپهای فردی یا گروهی اجرا شوندکه مهمترین آنها عبارتند از: رفتاردرمانی، درمان مواجهه با نشانه، رویکرد تقویت اجتماعی، مدیریت وابستگی، شناختدرمانی، درمان شناختی- رفتاری (CBT)، پیشگیری از عود، مصاحبه انگیزشی، درمان افزایش انگیزه، رویکردهای ۱۲قدم، رویکردهای خانوادگی.
۲-۸- درمان دارویی اعتیاد به مواد مخدر
درمان اعتیاد فرآیندی دشوار و پیچیده با ابعاد فراوان است. یکی از مسیرهای درمانی آن به درمان دارویی اختصاص دارد. ولی این هرگز به معنای فراموش کردن دیگر زوایای درمان نمی باشد، چرا که اگر تمامی ابعادآن مورد توجه قرار نگیرد، چه بسا درمان دارویی مؤثر واقع نشود. مسائل پراهمیت پزشکی مثل استفاده از سر سوزنهای غیراستریل، HIV[100]، هپاتیت، دیگر عفونتهای خونی، نامناسب بودن بهداشت فردی، سوءتغذیه، عواقب نابهنجار در اثر استفاده از داروها، تصادفات، ضربه مغزی و بیماریهای همراه پزشکی، همه و همه تداخلات جدی در مسیر درمان فراهم آورده و دشواری کار را دو چندان میسازند.
۲-۸-۱- سمزدایی[۱۰۱]
درمان سمزدایی به سه دسته تقسیم میشوند: الف) سمزدایی به وسیله داروهای غیرافیونی ب) سمزدایی به وسیله داروهای افیونی ج) سمزدایی بسیار سریع
الف) درمان سمزدایی به وسیله داروهای غیرافیونی:
کلونیدین[۱۰۲] که آگونیست[۱۰۳] گیرنده آلفا-۲ آدرژنیک[۱۰۴] است، به عنوان یک داروی ضد فشارخون در ترک اعتیاد به کار میرود. بیمارانی که با میزان نسبتاً کمی متادون به وضع تقریباً ثابتی رسیده اند را می‌توان سریعاً قطع متادون کرده و روی درمان کلونیدین قرار داد. کلونیدین با میزان ۱/۰ میلیگرم یا ۳/۰ میلیگرم، سه تا چهار بار در روز نیز به کار میرود. عارضه اصلی آن افت فشار خون و اثرات آرامبخشی داروست. کلونیدین اثر کمتری در کاهش درد عضلانی، بیخوابی، بیقراری و اشتیاق برای مصرف در بیماران دارد و همچنین در کاهش عود تأثیر زیادی ندارد. هرچند برای تسهیل انتقال متادون و قرار گرفتن روی نالترکسون[۱۰۵] مفید واقع می شود. ترکیب کلونیدین با نالترکسون می تواند دوره بستری را کوتاه و به کمتر از ۵روز تقلیل دهد (مناجاتی، ۱۳۸۲).
ب) درمان سمزدایی به وسیله داروهای افیونی:
مصرف متادون از طریق دهان غالباً سبب تخفیف علائم ترک میگردد. اخیراًً بوپرنورفین[۱۰۶] نیز در این مورد کاربرد پیدا کرده‌است. از نظر تئوری هر گونه ماده افیونی را می‌توان به کار بست و سپس به آهستگی از مقدار آن کاست. علائم ترک غالباً در مسمومیتزدایی قابل تحمل بوده و باید به بیمار تأکید کرد که به هر حال مقداری ناراحتی را تجربه خواهد کرد. برای شروع تجویز ۱۰ تا ۲۰ میلیگرم متادون از طریق دهان کافی است، تا مقدار ۴۰ میلیگرم برای تثبیت وضع بیمار تجویز می شود. وقتی بیمار وضعیت ثابتی پیدا کرد، میزان مصرف متادون به‌تدریج کاهش مییابد (مناجاتی، ۱۳۸۲).
به طور کلی بیمارانی که ارتباط درمانی عمیقتری با درمانگر برقرار می‌کنند یا کسانی که مصرف مستمر متادون برای مدتهای بیشتری دارند، پیشآگهی بهتری برای کامل کردن مرحله سمزدایی دارند (مناجاتی، ۱۳۸۲).
ج) سمزدایی بسیار سریع:
زمان ترک را می‌توان با افزودن آنتاگونیست[۱۰۷]های افیونی بسیار کوتاه کرد. این روش منجر به ایجاد علائم شدید ترک میگردد. اساس روش تجویز داروهایی برای پیشگیری از حالت تهوع و استفراغ و کاهش حرکات رودهای و همچنین تعدیل دستگاه عصبی خودکار است. به دنبال اینکه بیمار با آرامبخش آرام شد و لولهگذاری انجام گردید، از طریق لولهی گوارش نالترکسون به او داده می شود. بیهوشی برای ۴ تا ۶ ساعت ادامه دارد. بعضی از بیماران علائم خفیف ترک را بعد از بهوش آمدن تجربه می‌کنند هرچند مطالعات گوناگون، برتری این روش را تأیید کرده اند (مناجاتی، ۱۳۸۲).
۲-۸-۲- درمان نگهدارنده
درمان نگهدارنده نیز به دو دسته تقسیم میشوند: الف) درمان نگهدارنده با نالترکسون که جزء آنتاگونیستهای افیونی است، ب) درمان نگهدارنده با متادون که از آگونیستهای مواد افیونی است.
درمان نگهدارنده با نالترکسون که گاهی به مدت ۶ ماه استفاده می شود، باعث کمتر شدن اشتیاق و وسوسه مصرف مواد می شود. مصرف این دارو از طریق دهان مؤثر می‌باشد و به همراه یکسری درمانهای روانشناختی در کاهش وسوسه و حالت ولع بیمار برای مصرف مواد مخدر مؤثر می‌باشد (مناجاتی، ۱۳۸۲).
متادون چیست؟
متادون اولین بار در آلمان و در حین جنگ جهانی دوم تولید شد و در ابتدا جهت تسکین درد به کار میرفت. در سال ۱۹۶۵ در آمریکا توسط دول[۱۰۸] و نیسواندر[۱۰۹] به عنوان درمان با آگونیست مورد استفاده قرار گرفت.
