متغیر وابسته

متغیر رابط

متغیر مستقل

تغییرات رفتاری

یادگیری

تجربه

شکل۲-۵ ارتباط میان متغیرها، تجربه و یادگیری

(هرگنهان، السون، ترجمه سیف، ۱۳۸۶: ۲۳).

۲-۷- نگاهی تاریخی به سلامت و بیماری

از قرن هفدهم تا اوایل قرن بیستم، بیشتر مردم جامعه غربی می پنداشتند که بیمار شدن، چیزی است که ناگهان برای «شخص اتفاق می افتد» و نمی توان برای ایمن ماندن از آن کاری انجام داد. با این تعبیر زمانی که مردم بیمار می شدند، فقط درصدد مراقبت های پزشکی بودند تا بهبود یابند (کرتیس، ترجمه فتحی آشتیانی و عظیمی آشتیانی، ۱۳۸۷: ۱۵).

در آن زمان به انسان تنها از جنبه‌های روانی و اجتماعی نگریسته می شد و نظریه پردازی ها ‌در مورد او تنها با توجه ‌به این دو بعد بود. اما زمانی که فرد به الگوی زیستی – پزشکی اضافه شد، تصویری وسیع تر و متفاوت تر در این باره که سلامت و بیماری چیستند به دست آمد. این دیدگاه جدید شامل تأثیر متقابل جنبه‌های زیستی، روانی و اجتماعی زندگی شخص است. در نتیجه این دیدگاه را الگوی زیستی روانی اجتماعی^[۸۹] می خوانند.

دیدگاه زیستی روانی اجتماعی

نقش عوامل زیستی

عوامل زیستی شامل چه چیزهایی می‌شوند؟ این واژه شامل عوامل ژنتیکی و فرآیندهایی است که ما به واسطه آن ها، ویژگی هایی را از والدین خود به ارث می بریم، و همچنین کارکردهای فیزیولوژیکی فردی است. برای مثال، آیا بدن در بعضی از موارد، واکنش زیاده از حد، مانند واکنش های حساسیتی به مواد غیر مضری مانند گرده گیاهان یا گرد و غبار نشان می‌دهد؟

نقش عوامل روانی

رفتار و فرایندهای روانی، مرکز توجه علم روانشناسی هستند که عبارتند از: شناخت ها، احساسات و انگیزه ها.

شناخت: فعالیتی است روانی شامل دریافت، یادگیری، به یاد آوردن، تعبیر و تفسیر، فکر کردن، باورها، و حل مشکل. عوامل شناختی، چگونه بر سلامت اثر می‌گذارند؟ برای مثال، امکان دارد فردی اعتقاد داشته باشد که «زندگی بدون چیزهایی که من از آن ها لذت ببرم ارزشی ندارد». چنانچه فردی از کشیدن سیگار لذت ببرد، آیا حاضر است برای کاهش خطر ابتلا به سرطان یا ناراحتی های قلبی، آن را ترک کند؟

هیجان ها: به احساسات ذهنی گفته می‌شوند که بر افکار، رفتار و فیزیولوژی اثر می‌گذارند و از آن ها اثر می‌پذیرند. بعضی از هیجان ها مثبت یا خوشایندند، مانند خوشحالی و دلبستگی، و بعضی دیگر منفی هستند مانند خشم، ترس و افسردگی. برای مثال، اشخاصی که هیجان های آن ها نسبتاً مثبت است، در مقایسه با آنانی که هیجان های نسبتاً منفی دارند، کمتر مستعد بیماری اند و احتمالاً به میزان بیشتری از سلامت خود مراقبت می‌کنند و زودتر، از بیماری بهبود می‌یابند.

انگیزه: انگیزه، مفهومی است در تبیین چرایی رفتار (مردم چرا آن گونه رفتار می‌کنند)؛ اینکه چرا بعضی از فعالیت ها را شروع، جهت آن ها را انتخاب، و درباره آن ها پافشاری می‌کنند؟ شخصی که انگیزه خوب شدن و بهتر شدن را داشته باشد، امکان دارد جهت رسیدن به هدف خود، یک برنامه ورزشی را انتخاب و به آن عمل کند. بعضی از افراد، به دلیل آنکه خواسته کسانی بر­ایشان مهم است، باعث ایجاد انگیزه در آن ها می شود. والدینی که بدین علت که بچه هایشان از آنان می خواهند مواظب سلامت خود باشند، سیگار را ترک می‌کنند، مثالی در این باره هستند.

نقش عوامل اجتماعی

مردم در دنیایی اجتماعی زندگی می‌کنند، افراد به موازات تماس با یکدیگر بر هم اثر می‌گذارند و از همدیگر اثر می‌پذیرند. اما زندگی اجتماعی هر فردی، گسترده تر از مردمی است که می شناسد و یا ملاقات می‌کند و شامل دوایر اجتماعی مختلفی مانند جامعه و خانواده اوست که هر سطحی از آن، بر سطح دیگر اثر می‌گذارد.

جامعه، با ارجعیت دادن به بعضی از ارزش های فرهنگی، در سطحی نسبتاً وسیع، بر سلامت اعضایش اثر می‌گذارد. یکی از این ارزش ها، خوب دانستن سلامتی و و تناسب بدنی است. اغلب رسانه های گروهی – تلویزیون، مطبوعات و غیره- این ارزش ها را با ارائه مثال هایی مانند توجه داشتن به رژیم غذایی مناسب و دوری جستن از مواد مخدر و نوشابه های الکلی منعکس می‌کنند. رسانه های گروهی در بهبود سلامت نقش مهمی دارند ولی در بعضی موارد، رفتارهای غیر بهداشتی را نیز تشویق می‌کنند. اجتماع شامل افرادی است که نزدیک به یکدیگر زندگی می‌کنند، مانند افرادی که در یک شهر یا یک کشور زندگی می‌کنند. رابطه ای که مردم با یکدیگر دارند، اغلب مستقیم است و تأثیر دو جانبه ای دارد. این تأثیر را می توان در رفتارهایی مانند سیگار کشیدن و استفاده از رژیم های غذایی پر چربی مشاهده کرد. برای مثال، سیگار کشیدن در نوجوانان، در نتیجه فشار گروه همسالان است. در بعضی از موارد، مشاهده نوجوانانی که به چنین رفتاری مشغولند، آنان را تشویق به انجام دادن این کار می‌کند. آنان دوست دارند که محبوب واقع شوند یا خود را نسبت به سایر افراد در اجتماع، قوی نشان دهند. این مثال ها، نشانه عناصر انگیزشی روشن و قدرتمندی است که ماهیت اجتماعی دارند.

برای اغلب مردم، نزدیک ترین و با دوام ترین روابط، در میان اعضای خانواده اتفاق می افتد. کودکان بسیاری از رفتارهای بهداشتی و اعتقادات را از پدر و مادر، برادران و خواهران خود می آموزند.

نقش عوامل زیستی، روان شناختی و اجتماعی را در سلامت و بیماری می توان به وضوح از توضیحات فوق الذکر درک کرد (سارافینو، ترجمه احمدی ابهری، ۱۳۸۴: ۵۲-۵۰).

۲-۸- تعریف بهداشت

سازمان بهداشت جهانی «WHO» بهداشت را یک رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی می‌داند و تنها عدم ابتلا به بیماری یا ناتوانی یا نقص عضو را نمی پذیرد (خالصی و ‌عالی خانی، ۱۳۸۸: ۴).